Ramadan is voor moslims over de hele wereld een belangrijke maand. Gedurende 30 dagen onthouden gelovigen zich, tussen zonsopgang en zonsondergang, van eten, drinken, roken, seks en andere vormen van consumptie.
Voor sommige mensen in het Westen zijn de rituelen en gebruiken binnen de Islamitische wereld maar moeilijk te begrijpen en worden soms weggezet als achterhaalt en conservatief. Ik ben in Indonesië, op het eiland Java in de stad Yogyakarta (of Jogja in het kort) en wil graag weten wat de vastenmaand voor mensen hier betekent en hoe zij deze maand ervaren. Met naar schatting 230 miljoen moslims is Indonesië, met stip, het grootste moslimland ter wereld. Het is dan ook niet verwonderlijk dat Ramadan hier een belangrijk moment in het jaar is. Moslim of geen moslim, je ontkomt niet aan de jaarlijkse rituelen rond Ramadan.
Ik ben voor een tijdje ingetrokken bij mijn oom, tante en neef in Jogja. Het huisje in de kampung is klein. Vroeger, in de koloniale tijd, woonde mijn oma hier. Nu, meer dan 65 jaar nadat ze naar Nederland vertrokken is, woont mijn oom, samen met zijn vrouw en zoon nog steeds in hetzelfde huis. De straat Kauman staat in Jogja bekend als een goede, maar strenge moslimstraat. Deze status hebben ze te danken aan de Islamitische Muhammadiyah-stroming die hier ooit is ontstaan.
Op straat wordt me regelmatig gevraagd of ik ook moslim ben. De reacties op mijn ontkennende antwoord zijn wisselend. De één wil graag weten welk geloof ik dan wel heb (en raakt de draad kwijt bij het principe van geen geloof), een ander wil weten hoe er in het Westen met religie wordt omgegaan en weer een ander probeert het gesprek naar een respectvol, maar vlot, einde te brengen.
Dat er ook minder subtiele hardliners in Indonesië rondlopen is geen nieuws, maar de gemiddelde Indonesiër is zeker geen hardliner. Ikzelf heb bijvoorbeeld geen vervelende opmerkingen of erger meegemaakt in die keren dat ik in Indonesië geweest ben.
Een moskee is nooit ver weg in Indonesië. Zo ligt de Masjid Gede (de grote moskee) op zo’n 30 seconden lopen van huis. Deze oude moskee vormt het centrum van de Kauman kampung en is daarmee naast gebedshuis ook een sociale ontmoetingsplek. 2 Dagen voordat Ramadan begint, is het aardig druk in de moskee. “Tijd voor de jaarlijkse schoonmaak”, vertelt één van de mannen me. “Als straks Ramadan begint moet alles spik en span zijn, zodat we in een schone moskee aan de heilige maand kunnen beginnen”.
” Vanaf morgen geven we ons over aan de vastenmaand ” – student op het strand
Op het strand van Parangtritis is het druk vandaag. Morgen is het officiële begin van Ramadan. De laatste mogelijkheid dus om een dag plezier te maken op het strand.
Veel mensen maken van de gelegenheid gebruik om zichzelf te reinigen in het water van de zee. Dit ritueel Padusan (afgeleid van adus, wat weer van douchen afkomt) is populair in Jogja. Ondanks dat ik geen rituele handelingen heb kunnen ontdekken op het strand, schijnt deze dag belangrijk te zijn. Morgen is een zware dag: de eerste dag vasten.
“Als je maar lang genoeg slaap, gaat het vasten snel over”
Volgens mijn oom
Het is rond 4:45 ‘s ochtends, als ik wakker schrik door een oorverdovend: ‘Allahu akbar. Ash-hadu an-la ilaha illa llah’ (’Allah is de grootste. Ik getuig dat er geen god is dan Allah’). De speaker van de moskee, die dit geluid produceert, lijkt precies op mijn oren gericht te staan. Er echt van genieten lukt me niet, en ik probeer verder te slapen.
Beneden hoor ik geluiden. Mijn oom is al wakker. Normaal gesproken wordt hij, net als ik, door de Azan gewekt, maar deze maand staat hij op, voordat de eerste oproep tot gebed klinkt. Om te eten. Na de eerste Azan van de dag, mag er namelijk niet meer geconsumeerd worden.
Na het eten maakt mijn oom zich klaar om naar de moskee te gaan, om te bidden. 5:15 hoor ik hem weer thuiskomen en naar boven schuifelen. Net als ik gaat ook hij weer slapen.
De zon gaat weer bijna onder, als ik op de motorfiets onderweg ben naar de Universiteit Gajah Mada. Tijdens Ramadan komen hier elke dag studenten bijeen om gezamelijk het vasten te breken. De universiteit heeft een uitgebreid programma samengesteld, lees ik op een flyer. Van hoe je kinderen volgens de Islamitische traditie opvoedt, tot de effecten op je gezondheid van het vasten. Het is druk op de campus rond de moskee. Maar ondanks de drukte, geen schreeuwende of luidruchtige studenten. Iedereen wacht totdat het vasten gebroken mag worden.
Bij de tafel waar pakketjes eten en drinken uitgedeeld worden, is het het drukst. Een jongen schept met een kayung (schepbakje om mee te douchen) koude thee in de bekertjes van de dorstige studenten. De pakketjes eten liggen opengemaakt op de grond te wachten. Te wachten om verorbert te worden door de studenten. Als de zon definitief onder de horizon verdwenen is, klinkt de Azan, hard. Dit in tegenstelling tot de studenten die haast zonder geluid te maken, het vasten breken. Sereniteit is wat overheerst op de UGM campus. 10 minuten na het klinken van de Azan, klinkt hij opnieuw. De studenten maken zich op voor Maghrib, het avondgebed. Hierna volgt het avondprogramma, met lezingen en discussies, voor wie nog puf heeft.
“Geen idee wat het doel van dit alles is. Daar kom ik wel achter als ik in de hemel ben. ” – oom
Normaal gesproken is het een drukte van jewelste in de gangen van de Kauman-kampung. De smalle straatjes stammen nog uit de koloniale tijd en zijn niet gemaakt om de grote hoeveelheid inwoners door te laten. Nu is het rustig en stil op straat. Het enige dat hoorbaar is, is het geluid dat uit de moskee en andere gebedshuizen komt.
De avonden tijdens Ramadan zijn anders dan andere avonden. Na het, normaal gesproken, laatste gebed, Isya, is er een speciaal gebed: Taraweh. Mannen, vrouwen en kinderen bidden ieder gescheiden van elkaar in aparte ruimtes. De kinderen vind ik in kleine bijgebouwtjes. Ze krijgen les in het bidden. Ik heb zelf wel eens geprobeerd de zinnen die tijdens het gebed gereciteerd worden uit mijn hoofd te leren, maar faalde jammerlijk. Nee, deze kinderen doen het een stuk beter. Alhoewel nog steeds een beetje onzeker, voeren ze de bewegingen uit, reciteren ze de koran hoofdstukken. Ze bidden.
Elke keer als ik over de koran spreek in Indonesië, als zijde het heilige boek, kijken mensen me wat geïrriteerd aan. Ik zou toch moeten weten dat met koran, de krant in Indonesië bedoeld wordt. Als ik het over het heilige boek wil hebben, moet ik Al-Quran zeggen. Mij best…
De maand Ramadan duurt 30 dagen en de Al-Quran bestaat uit 30 delen. Je zou zeggen hoofdstukken, maar ook dat klopt niet, heb ik te horen gekregen. De Al-Quran bestaat uit 30 Juz. Ok… Elke dag leest een groepje mensen één juz uit de Al-Quran. Als de maand Ramadan voorbij is, is de Al-Quran uitgelezen.
In de Muhammadiyah-moskee leest ook vanavond een groep mensen. Op de lage tafels liggen stapels heilige boeken. Eén voor één leest iedereen een paar zinnen voor. Soms door een microfoon. Hier en daar wordt de uitspraak van het Arabisch gecorrigeerd door mede-lezers.
Aan het einde van de lees-sessie neemt de voorzitter het woord en vertaalt de juz, die zonet voorgelezen is, in het Indonesisch. Mijn oom legt me later uit, dat de meeste mensen de Arabische zinnen wel uit kunnen spreken, maar er de betekenis niet van kennen. Door achteraf de teksten te vertalen, wordt betekenis aan de zinnen gegeven.
“De meeste mensen kunnen Arabische teksten lezen, maar kennen de betekenis niet.” – moskee bezoeker
Fida is 16 jaar. Ze zit op een middelbare school van Muhammadiyah. Sinds haar 5e doet ze mee met Ramadan, vertelt ze me. Op die leeftijd is het nog niet verplicht om te vasten tijdens Ramadan, maar ze wilde er zelf graag mee beginnen. Doorgaans vasten jonge kinderen tot 12 uur in de middag, omdat het anders te zwaar wordt. Dat ze soms hongerig is tijdens het vasten, neemt ze op de koop toe. Gelukkig heeft het geen effect op haar leerprestaties, voegt ze er aan toe.
Het valt me op dat het in de kantine van de meisjesschool druk is tijdens de lunchpauze. Hier lijkt niet aan het vasten gedaan te worden. Eén van de meisjes legt me uit dat, tijdens de maandelijkse periode van vrouwen, er niet gevast hoeft te worden. Evenals mensen die ziek zijn, een zwaar beroep hebben of zwanger zijn, mogen vrouwen tijdens hun periode wel eten en drinken.
Naast een ketel waarin kokend water zit, hangt een bordje waarop geschreven staat: “Hier niet slapen”. Het bordje is half vergaan en de tekst is lastig te lezen. Een meter verder ligt dan ook een werknemer te slapen. Gelijk heeft hij ook, want op het bordje staat immers ‘hier’ en niet ‘daar’.
Het is warm in de fabriek waar riet tot suiker verwerkt wordt. Onder in de fabriek ontmoet ik een man die de verwarmings-ovens schoon moet houden. Dat doet hij door af en toe de verbrande resten uit de oven op de grond te schuiven. De ovens zijn om de suiker-stroop te koken, wat uiteindelijk suiker-korrels (gula pasir – zandsuiker, zeggen ze hier) oplevert. Op de werkvloer van de man is het zeker 50 graden. Of hij ook meedoet met de vastenmaand, wil ik van hem weten. Ik zie aan hem dat hij het een rare vraag vindt. “Tuurlijk vast ik deze maand. Ik ben het gewend met deze hitte.”
“Ramadan is voor moslims, jij bent geen moslim, dus waarom zou je vasten? ” – tante
Gedurende de maand Ramadan zijn er door de hele stad pasar siang – middagmarkten. Hier worden allerlei lekkernijen verkocht om ‘s avonds het vasten mee te breken. De markt heeft een rare aanblik, overal eten te koop, maar niemand die eet.
Los van een paar hardliners, die er in de stad zijn, levert het vasten door moslims niet tot nauwelijks problemen op voor mensen die niet vasten. Zo is er hier in huis altijd eten. Mijn tante, die zelf een vervend vastster is, roept me als het middageten klaar staat. Als ik vraag of ze het niet erg vind, dat ik niet meedoe met vasten, reageert ze geagiteerd dat ze dat natuurlijk niet erg vind. “Vasten tijdens Ramadan, is voor moslims, jij bent geen moslim, dus vast je niet tijdens Ramadan”. Zelf eet ze pas na het breken van het vasten.
De ketua takmir – moskee-voorzitter – van Jogokariyan is opgewonden. Vandaag brengt de Jogja-afdeling van het Indonesische leger een bezoek aan zijn moskee. Met veel bombarie komen de legertrucks aanrijden en aan het begin van de straat springen de soldaten uit de laadruimte. In een lange stoet lopen ze, onder veel bekijks van de omwonenden natuurlijk, naar de moskee. Voor de gelegenheid is de gebedsruimte beschikbaar gesteld voor het leger die er hun gebed kunnen doen. Vrijwilligers van de moskee, die elke dag eten klaarmaken voor mensen die het vasten in de moskee willen breken, zorgen er nu voor dat de soldaten hun bordje met eten krijgen om straks het vasten mee te breken.
“Bidden doe je tijdens de sholat en niet ‘s nachts in een rivier! ” – oom
Eén van de grondregels van Indonesië is dat je erkent dat er een god is. Ontkennen is dus niet toegestaan. Een Indonesiër heeft officieel dus altijd een religie die hij volgt. Je krijgt 5 opties voor religie waar je uit kunt kiezen, plus nog een optie ‘overig’: Islam, Christendom, Animisme, Hindoeïsme, Boeddhisme en als laatste dus de opties overig (waarin je wel nog steeds erkent dat er een god is).
Onder die laatste noemer, zijn er mensen die midden in de nacht mediteren in een rivier. Ik vertel mijn oom dat ik daar vannacht naar toe ga, om te fotograferen. Hij kijkt me verschrikt aan. “Kungkum is niet toegestaan voor moslims!”, zegt hij.
Kungkum is een ritueel waarbij mensen midden in de nacht mediteren in een rivier. Naakt. Om tot zichzelf of tot een hogere macht te komen. “Sommigen bidden er zelfs bij.”, vertelt mijn oom. “Bidden doe je tijdens de sholat en niet ‘s nachts in een rivier.”
Het ritueel kungkum maakt onderdeel uit van kejawen – Javaanse spiritualiteit. Er zijn moslims die hier aan meedoen, maar door de traditionele islam wordt het verboden. Er wordt zelfs een beetje neergekeken op kejawen, omdat het geen echte religie zou zijn. Mijn oom is bang dat ik een link tussen hun Muhammadiyah-islam en kungkum ga leggen. Hij wil niet geassocieerd worden met mensen die een eigen Islam gemaakt hebben.
“De nacht die beter is dan 1000 maanden komt. Of misschien is die al geweest. Niemand weet het. ” – deelnemer I’tikaf
Tegen het einde van Ramadan ben ik in de moskee Jogokariyan, gelegen in een ander moslim centrum in Jogja. Ik zit naast een jonge man en knoop een praatje met hem aan. “De laatste 10 nachten van Ramadan zijn bijzonder”, vertelt hij. “Tijdens één van deze nachten vindt de nacht plaats, die beter is dan 1000 maanden.” Om op deze nacht te wachten, verblijven wij in de moskee tot aan het einde van Ramadan. We noemen dit I’tikaf. Overdag volgen we seminars over allerlei Islam-gerelateerde onderwerpen en ‘s avonds breken we gezamelijk het vasten. De moskee van Jogokariyan staat bekent om zijn goede faciliteiten en daarom komen mensen van zover als Makasar – Sulawesi naar Jogja voor deze speciale nachten.”
“Het verblijf in de moskee kost de deelnemers aan I’tikaf Rp. 200.000 (€16). Wat er precies gebeurt tijdens de nacht die beter is dan 1000 maanden, weet ik niet precies. Eveneens of hij al plaatsgehad heeft, of nog moet plaatsvinden.“, voegt de jongen er nog aan toe.
Nog een paar dagen en Ramadan is ten einde. Indonesië keert in deze laatste dagen huiswaarts, naar familie. Op normale dagen, is Java al overvol, maar tegen het einde van Ramadan is het extreem. De doorgaande wegen zijn totaal dichtgeslipt. De bussen zitten bomvol, net als de treinen en vliegtuigen. Als je van te voren geen ticket gekocht hebt, ben je er haast van verzekerd dat je niet (op tijd) in je geboortedorp aankomt voor de viering van Idul Fitri, het einde van Ramadan (suikerfeest).
“Yes! Dit is mijn ticket naar de hemel! ” – oom
Ramadan is voorbij. Als het vasten voor de laatste maal gebroken is, zie ik mijn oom met 2 grote zakken rijst in zijn handen staan. “Deze rijst is voor mensen die het hard nodig hebben.”, legt hij uit. “Zakat Fitrah heet dat. Het is een verplichting voor elke moslim om na het einde van Ramadan 2,5 kilo rijst af te staan”, voegt hij er aan toe. We lopen naar een tafel, langs de kant van de weg, die als administratiekantoor is ingericht. De rijst wordt gewogen en in de opslag gelegd. Wie geen rijst in de aanbieding heeft, kan het equivalent in Rupiahs voldoen. 22.500Rp (€1,63) per persoon is de huidige koers”, vertelt een van de administrateurs. Mijn oom brengt 5 kilo rijst (voor hem en mijn tante). Als hij zijn kwitantie voor de ingeleverde rijst krijgt, grapt hij: “Yes, dit is mijn ticket naar de hemel!”. Aan het einde van de avond is er in de Kauman-kampung zo’n 6 ton aan rijst opgehaald en zijn er vele toegangsbewijzen tot de hemel uitgedeeld.
“We laten aan Allah zien, dat we blij zijn dat de vastenmaand voorbij is.” – jongere op straat
Trommels en andere luide instrumenten houden me uit mijn slaap in de laatste week van Ramadan. Op het plein voor de grote moskee is een klein orkest neergestreken. De voornamelijk jonge orkestleden doen hun uiterste best zoveel geluid als mogelijk te maken. “We zijn aan het oefenen voor de grote processie tijdens Takbiran”, legt een van de orkestleden me uit. “Tijdens Takbiran laten we aan Allah zien dat we blij zijn dat Ramadan voorbij is. In een lange stoet lopen we door de stad. Iedereen doet mee. De een dost zich nog meer uit dan de ander”, vertelt hij me met duidelijke trots in zijn ogen. De jongen gaat weer door met drummen, als ik weer naar huis ga om verder te slapen. Het is voorbij middernacht inmiddels.
De volgende ochtend is het weer vroeg dag. Het is 5:00 ‘s ochtends als iedereen in huis wakker wordt. Het is vandaag Idul Fitri (suikerfeest). Zowel voor moslims als voor niet-moslims is dit één van de belangrijkste dagen in het jaar. Iedereen is vrij, er mag niet meer gevast worden (ook een regel uit de Islam), en het is feest. Op straat hangen grote spandoeken met daarop “Selamat Idul Fitri. Mohon maaf lahir dan batin”, wat zoiets betekent als “Fijn Eid al-Fitr. Vergeef met je lichaam en ziel”.
Zo vroeg in de ochtend is het al druk op straat. Mensen in hun mooiste kledij zijn op weg naar het Alun-Alun Utara, een immens plein in het centrum van Jogja. Rond 7 uur begint een speciale sholat (gebed) waar duizenden moslims aan meedoen. Iedereen neemt een krantje mee om op de zanderige ondergrond te leggen. Niet alleen het plein is afgeladen met mensen die met de sholat meedoen, maar ook de omliggende straten zitten vol met mensen.
” Verdorie, de imam maakte een fout ”
Aan de imam de nobele taak de sholat voor de duizenden toegestroomde moslims te leiden. Als een ware choreografie wordt de sholat uitgevoerd. Niet dat ik een expert ben, maar ik denk te merken dat de sholat snel voorbij is. Later hoor ik dat de imam niet goed geteld heeft tijdens het gebed. Waar na het einde van het gebed 7 maal “Allahu akbar” uitgesproken dient te worden, heeft de imam dat slechts 2 maal gedaan.
Ramadan is voorbij en het normale leven in Jogja gaat weer verder. Ik heb het geluk gehad de islamitische vastenmaand van dichtbij mee te maken. Waar mensen in eerste instantie wat terughoudend waren tegenover de Hollander die een fotodocumentaire wilde maken, bleek toenadering tot de geloofsgemeenschap uiteindelijk makkelijker dan gedacht. Wel ben ik elke dag meerdere malen uitgenodigd om ook moslim te worden, maar laat ik dat maar gewoon als vriendelijke uitnodiging opvatten.
Mensen in Indonesië denken anders over het leven, dan mensen in het westen dat doen. Zo is geloof een wezenlijk onderdeel van de maatschappij. En daar horen regeltjes bij, net als in het westen regels horen bij een kapitalistische maatschappij. Is dat erg? Voor Indonesiërs zelf lijkt het van niet.
Veel dank aan iedereen die me geholpen heeft bij het maken van dit verhaal.
Sukardi . Brian BG . Mudjinah . Eddo Bayu Witarsa . Rudi Driessen . Jimmy Driessen . Ali Akbar . Zulfan . Yasir . Eddy Ryianto . Jan Kampherbeek . Yvonne Kampherbeek . Karine Versluis
